حکایت واژه « درویش »

درویش علی کولاییان

لغت نامه ها برای واژه درویش معنی های متفاوتی قائل می شوند . یادداشتی از مرحوم دهخدا ، درویش را اینگونه معنی می کند : سائل ، یعنی گدایی که با آوازی خوش ،  که  گاه پرسه زدن  ، شعر خوانـَد . فقیران که گدایی کنند و در آن گاه به آواز خوش شعر خوانند و تبرزین بر دوش و پوست حیوانی چون گوسفند و شیر و امثال آن بر پشت و موی سر دراز و آویخته و موی ریش و سبلت نا پیراسته و ژولیده دارند ( لغت نامه دهخدا )  . همین لغت نامه در جایی دیگر و از قول لغت نامه های برهان و آنندراج اصطلاح « درویش سلطان دل » را اینگونه معنی می کند : اشاره به سرور کائنات است که پیغمبر ما صلوات الله علیه و آله و سلم باشد . جایی دیگر  به روایت فرهنگ دهخدا،  این بیت مولانا  کنایه از پیغمبر آخرالزمان است :

لغت نامه ها، به معنای واژه درویش اشارات مفصل تری نیز می کنند می نویسند : « در زبان پهلویdriosh    (فقیر ، تهیدست  . پازند : daryosh هردو از اوستا   drighu. مولف تفسیر الالفاظ الدخیله فی الغت العربیه ، اصل آن را « درپیش  به معنی قدام الباب دانسته و غالباً آن را به معنی « گدای در خانه ها » گرفته اند ، ولی این اشتقاق عامیانه است  » – حاشیه معین بر برهان به نقل از فرهنگ دهخدا  .

لغت نامه ها تا آن جا  که دیده می شود به لزوم مرد بودن درویش و نیز به حرکات و شعر خوانی گروهی آن ها که در گذشته مرسوم بوده است، اشاره ای نمی کنند .
شاید به ذهن اینگونه متبادر شود که ریشه واژه درویش ، هنوزهم روشن نیست .به ویژه این که نگارنده  اخیراً در ملاقات با ادیبی عالی مقام  ، متوجه این مطلب شد که ایشان نیز در جستجوی ریشه یابی درست تری برای واژه درویش بوده است .او نام داریوش را به احتمال در این قضیه دخیل دانسته است . به هر حال کنجکاوی  برانگیخته شد و جا دارد که نگارنده گمان خود را در مورد ریشه این واژه که از قضا نام خود او نیز هست ابراز کند .

لغت شناسان ایرانی ،حسب عادت   در مورد ریشه واژه درویش مانند بسیاری موارد دیگر ، به زبان های فارسی ، پهلوی ، اوستایی و حتی ترکی و عربی  نظر داشته اند ، ولی  به زبان با اهمیت سنسکریت نگاهی بی تفاوت دارند . آن ها فقط به خویشاوندی و نزدیکی این زبان به فارسی کهن اذعان می کنند ، و  با گمانی نادرست به گنجینه واژه های سنسکریت که ده ها برابر بیش از واژه های اوستایی و پهلوی  است توجه ای وافی نمی کنند  .  گمان آن ها این است که گذشت هزاره ها، مشترکات زبان فارسی را باسنسکریت کمرنگ  نموده و به حداقل رسانده است اما نگارنده  این گمان  را درست نمی داند . به اعتقاد او و بر اساس پژوهش های او، مهاجرت مردمانی از شمال هند به صفحات شمالی ایران  ،درقرون پایانی پیش از میلاد، سبب پیوند های زبانی و اشتراکات واژگانی بیش از پیش فارسی با سنسکریت شده است . این مهاجرت و این کوچ که امروز واقعیتی غیرقابل انکار به نظر می رسد ، در عصری تاریخی و در دوران سلوکیان و اشکانیان اتفاق افتاده است . قرابت آشکار تمدن باستانی ایران و هند در واقع برآمده از این اتفاق تاریخی است . حال آن که معلمان تاریخ ما سبب این پیوند ها را به وقایع پیش آمده در زمانی دورتر و  به هزار سال پیش از هخامنشیان و خویشاوندی فارسی قدیم با سنسکریت باستانی نسبت داده اند .
شاید مثال خوبی باشد تا در این جا به ریشه یابی واژه درویش پرداخته ، ارتباط احتمالی این واژه را با سنسکریت « دِوَرشِی » (  devarshi )  به معنای قدیس و حکیم و فرزانه ، نشان دهیم .

لغت دِوَرشی  devarshi ترکیب دو واژه است :

اول : واژه  deva   دِوَ ،  لفظ فارسی برای این واژه « دیو » است  در سنسکریت و  در مذهب هندو ، به معنای  خداوند ، عالی جناب و والا مقام و نظائر آن است .

دوم : واژه arshi   اَرشی (رِشی )، به معنای قاری اشعار وخواننده  آواز های مقدس. او کسی است که ملهَم به اشعار آسمانی است . ارشی ها ،  دعاهای مقدس را  به صورت انفرادی و یا  دسته جمعی و  به گونه ای موزون بر می خواندند و برزبان می آوردند . حتی سرایش  اشعار ودایی (مضمون ودا ها )را به آن ها نسبت می دهند .نام بعضی از این مردم در تاریخ هند ، و در هندوییزم ، جایگاهی بلند مرتبه داشته ، به مقام نیمه خدایی نیز رسیده اند .
بدین ترتیب واژه « درویش » هم به لحاظ معنی و هم درلفظ به کلمه سنسکریت« دِوَرشی » نزدیک و  گویی تغییر شکل یافته « دِوَرشی »است، می توان پذیرفت که واژه درویش ، ریشه در سنسکریت و اصطلاحات مربوط به این زبان دارد .

 

گفتنی است که نفوذ ، اعتبار ، حاکمیت و نقش اجتماعی درویشان در دوره ای از تاریخ مازندران (قرن هشتم هجری ) بسیار جدی و نکته ای قابل توجه است. از سویی دیگر، همانطور که پیش تر گفته ایم  ، مازندران منزلگاه مهم مهاجرانی متمدن و سنسکریت زبان و یا زبانی نزدیک به آن از شمال هند بوده است  . در زبان مازندرانی هنوز هم  نشانه های نیرومندی از ارتباط مستقیم گویش مازندرانی با زبان سنسکریت دیده می شود . پیش تر و طی مقالات متعدد یادآور شده ایم که بر اساس شواهد ، مهاجران در قرن های پایانی قبل از میلاد به مازندران کوچ کرده اند .

در صفحه پیوست اطلاعات مفصل تر مربوط به واژه سنسکریت « دِوَرشِِی  » را عیناً، از فرهنگ دیجیتال موسسه هند شناسی دانشگاه کلن آلمان  نقل می کنیم . فرهنگ مزبور از فونتیک هاروارد – کیوتو ، بهره جسته ،  به همین خاطر ، املای واژگان در آن ، با آن چه که در متن پیش رو آمده است  ، قدری متفاوت خواهد بود   . پایان

شهریور -۹۱  ساری

منابع :

۱-    Cologne Digital Sanskrit Lexicon
۲-    تاریخ طبرستان و رویان و مازندران – سید ظهیزالدین مرعشی به اهتمام برنهارد درن
۳-    نگاهی نو به تاریخ مازندران باستان – درویش علی کولاییان – نشر گیلکان –  ۱۳۹۱

پیوست :

Cologne Digital Sanskrit Lexicon: Search Results 

devarSi    m. (%{deva} + %{RSi}) a R2ishi , a saint of the celestial class , as Na1rada , Atri &cMBh. (xiv , 781 %{sapta@saptarSayaH} for %{sñsapta@devarS-}) R. Pur. &c. (cf. %{brahmarSi} and %{rAjarSi}) ; N. of S3iva MBh. xiii , 1259 ; %{-carita} n. the deeds of dñdivine sages MBh. xii , 7663 ; %{-tva} n. state or rank of a dñdivine sñsages BhP. i , 3 , 8 ; %{pitR-vallabha} m. sesamum Gal. ; %{-varya} m. chief of sages MW.

RSi    m. (2. %{RS} Comm. on Un2. iv , 119 ; %{RSati@jJAnena@saMsAra-pAram} T. ; perhaps fr. an obsolete %{RS} for %{dRz} , `” to see ? “‘ cf. %{RSi-kRt}) , a singer of sacred hymns , an inspired poet or sage , any person who alone or with others invokes the deities in rhythmical speech or song of a sacred character (e.g. the ancient hymn-singers Kutsa , Atri , Rebha , Agastya , Kus3ika , Vasisht2ha , Vy-as3va) RV. AV. VS. &c. ; the R2ishis were regarded by later generations as patriarchal sages or saints , occupying the same position in India history as the heroes and patriarchs of other countries , and constitute a peculiar class of beings in the early mythical system , as distinct from gods , men , Asuras , &c. AV. x , 10 , 26 S3Br. AitBr. Ka1tySr. Mn. &c. ; they are the authors or rather seers of the Vedic hymns i.e. according to orthodox Hindu1 ideas they are the inspired personages to whom these hymns were revealed , and such an expression as `” the R2ishi says “‘ is equivalent to `” so it stands in the sacred text “‘ [227,1] ; seven R2ishis , %{sapta@RSayaH} , or %{saptaRSayaH} or %{saptarSayaH} , are often mentioned in the Bra1hman2as and later works as typical representatives of the character and spirit of the pre-historic or mythical period ; in S3Br. xiv , 5 , 2 , 6 their names are given as follows , Gotama , Bharadva1ja , Vis3va1-mitra , Jamadagni , Vasisht2ha , Kas3yapa , and Atri ; in MBh. xii , Mari1ci , Atri , An3giras , Pulaha , Kratu , Pulastya , Vasisht2ha are given as the names of the R2ishis of the first Manvantara , and they are also called Praja1patis or patriarchs ; the names of the R2ishis of the subsequent Manv-antaras are enumerated in Hariv. 417 ff. ; afterwards three other names are added , viz. Pracetas or Daksha , Bhr2igu , and Na1rada , these ten being created by Manu Sva1yambhuva for the production of all other beings including gods and men A1s3vS3r. MBh. VP. &c. ; in astron. the seven R2ishis form the constellation of `” the Great Bear RV. x , 82 , 2 AV. vi , 40 , 1 S3Br. A1s3vGr2. MBh. &c. ; (metaphorically the seven R2ishis may stand for the seven senses or the seven vital airs of the body VS. xxxiv S3Br. xiv Ka1tyS3r.) ; a saint or sanctified sage in general , an ascetic , anchorite (this is a later sense ; sometimes three orders of these are enumerated , viz. Devarshis , Brahmarshis , and Ra1jarshis ; sometimes seven , four others being added , viz. Maharshis , Paramarshis , S3rutarshis , and Ka1n2darshis) Mn. iv , 94 ; xi , 236 S3ak. Ragh. &c. ; the seventh of the eight degrees of Bra1hmans Hcat. ; a hymn or Mantra composed by a R2ishi ; the Veda Comm. on MBh. and Pat. ; a symbolical expression for the number seven ; the moon ; an imaginary circle ; a ray of light L. ; the fish Cyprinus Rishi L. ; [cf. Hib. {arsan} , `” a sage , a man old in wisdom “‘ ; %{arrach} , `” old , ancient , aged. “‘] ,