مبحثی بنیادی در تاریخ محلی مازندران شناخت مازندران باستان را از کجا آغاز کنیم !

درویش علی کولاییان

مقدمه : جستجو پیرامون مازندران باستان، پژوهشگر را وامیدارد که مازندرانی یا گیلکی^۱ بداند ،  اصطلاحات این زبان را در زمینه کشت و کار ، دامداری سنتی و جنگل خوب بفهمد ، زبان خارجی بداند، بعلاوه به تاریخ جهان باستان و تاریخ ایران، تاریخ هند و تاریخ یونان باستان و حتی تاریخ ارمنستان باستان آشنا باشد^۲ .در آن صورت است که اومی تواند قدمی استوار به جلو بردارد .

ما با نگاه به شیوه کشت برنج، که مدنیت  مازندران^۳ با آن آغازمی شود، بازهم بر نشانه های زبانی و فرهنگی تاکید کرده و می کنیم .

آگاهی از فرهنگ سنتی کشت و کار برنج گامی مهم درجهت پی بردن به هویت تاریخی ــ فرهنگی مردم مازندران و جای پایی محکم است برای پژوهشگر تا او به سوی سر چشمه تاریخی فرهنگ مردم  نگاهی روشن بیندازد .

کشت سنتی برنج و واژگان مصطلح

معیشت اصلی مردم مازندران برای دو هزار سال، کشت برنج بوده است ، امروزهم این وضع ادامه دارد . در حال حاضر نیز عمده ترین بخش از مردم مازندران به کاشت و داشت و برداشت این محصول مشغولند . قریب نیمی از حجم برنج تولیدی کشور در مازندران تولید می شود .

در تاریخ جنگ های یونان و ایران و تلاش اسکندر و عبور او از دامغان و هیرکانی در نیمه دوم قرن چهار قبل از میلاد ، کوچکترین نشانه یی از کشت برنج در شمال ایران ثبت نگردیده است، کاتبان یونانی با همه دقتی که  در نوشتن این قبیل موضوعات داشته اند،اشاره به کار برنج و شالیزار نمی کنند . با این که زمان عبور اسکندر فصل تابستان بود،اما در منطقه کشت و کاری از برنج دیده نشد و گزارشی از آن نشده است^۴ .

 عصر هخامنشی  ، به وضوح کشت و کار برنج در مازندران نبوده است . هیچکدام از اسناد و کتیبه های آن عصر ، قومی خراج گزار را با کشت و کار برنج ، در منطقه شمال ایران ، معرفی نمی کند . این ها حقایق دانسته ای است که انکارشان دشوار است . در عصر پسین اما ، با توجه به شواهد موجود ، کشت برنج مرسوم گردید و از نگاه کارشناسان، سابقه دو هزار و اندی ساله کشت برنج در مازندران غیر قابل انکاراست.

نشانه ها حاکی است که شیوه کشت برنج و تکنیک های دوهزارساله این کار در مازندران، تا  قرن بیستم دستخوش تغییر نشد . بسیاری اصطلاحات که به کار برنج مربوط است،تقریباً دست نخورده باقی ماند . در پرتو این واقعیت ها، ما می توانیم نگاهی عمیق به تاریخ بیندازیم و چگونگی آمدن برنج  و برنجکاران به مقصد مازندران و همچنین مبداء آن را جستجو کنیم .

شیوه کشت و کار غله برنج در مازندران فقط آبی^۵ است ، کاری پیچیده است و با کشت و کار غلات دیگر مانند گندم فرق دارد و ابزار کار آن نیز متفاوت است .

واژگان کهن در کشت سنتی برنج از زبان مردم مازندران  :

اول ، اصطلاحاتی که به آبیاری متعلق اند .

دوم ، اصطلاحاتی که به زمین متعلق اند .

سوم ، واژه ها که برای نامبدن ابزار بکار می روند .

جهارم ، واژه در معرفی نوع غلات .

پنجم ، دو نامواژه برای دو علف هرز بسیارمهم .

 این واژگان گیلکی(گِلکی ) بوده فارسی قلمداد نمی شوند .آن ها  گاهی خود به فارسی راه یافته اند (مثل شالی ) .آن ها به زبان های باستانی ایران مربوط نمی شوند ، عربی یا ترکی نیستند ، بلکه فقط با استفاده از فرهنگ سنسکریت این واژه ها را می توان باز شناخت . یاد آور می شوم شکل و معنای واژه ها که نقل می شوند ،تنها مطابق نظر نگارنده به عنوان یک گویشور زبان گیلکی یا مازندرانی نیست بلکه همه با رای فرهنگ تبری^۶ نیز در تطابق اند .

توضیح : فونتیک  به کار رفته برای واژه های سنسکریت ، هاروارد – کیوتو است .

۱– اصطلاحاتی که به آبیاری متعلق اند

کشت گاه های سنتی برنج در مازندران اغلب در دامنه های شیب دارجلگه اند و دشت های هموار کناره که به محدوده دریا مجاورند، به دلیل مشکلات در چگونگی تامین و انتقال آب ، حتی تا گذشته نزدیک در شکلی موثر برای کشت برنج مناسب نبوده اند .

اراضی شالیزار ترکیبی از قطعات شیبدار، قطعات بلند و فطعات هموارند . آبیاری مزرعه به حکم طبیعت ابتدا از زمین بلند آغاز ، سپس آب اضافه به زمین پایین دست و نهایتاً مازاد آن نیز به بیرون مزرعه هدایت می شود .

برنج آبی اقتضا می کند، تا آب به عمق دست کم چندین سانتی متربطور مداوم و تا آخر فصل، بوته شالی را در میان بگیرد . این کار برنجکار را ملزم می سازد تا اراضی شیبدار را با تراس بندی ها به کرت های کوچک تقسیم کند .

نام های سنتی برای قسمت ها و بخش های مختلف زمین ،هنوز در زبان مردم محفوظ باقیمانده است و اصطلاحات فارسی  جایگزین آن ها نشده است .

 در خواهیم یافت، اصطلاحات سنتی کشت و کار برنج ، در موضوع زمین و آبیاری، با واژه های سنسکریت کلاسیک ،انطباق  چشمگیر پیدا می کنند .

   مازندرانی:  وال    جوی  . آب جاری در حجمی محدود .

سنسکریت : واهَ لا ، جوی ، جریان آب

vAhalA f. a stream , current 

مازندرانی: کِلِه   جوی و کانال آبیاری

سنسکریت : کُلیا   رودی کوچک ، کانال ، کانال آبیاری

kulyA  ۲ f. a small river , canal , channel for irrigation , ditch , dyke or trench RV. VS. AV. &c. ; (ifc. f. %{A}) Ragh. vii , 46 ; N. of a river MBh. xiii , 1742

 

مازندرانی : نِشتاک (دَررُو ) ، نشتاک او ( آبِ در رو ) .جریان آب اضافی که در انتها و پس از سیراب شدن مزرعه به

بیرون هدایت می شود .

سنسکریت : نِشتاک وان   دررو

 

niSTakvan    =   mf(%{varI})n. (%{tak}?) prob. `” running away “‘ AV. v , 22 , 6.

---

دوم ، اصطلاحاتی که به زمین متعلق اند

 

مازندرانی : پَلوچی   صفت زمین بلند است که پس از سیراب شدن ، نیاز زمین در پایین دست(شوآری)

را برآورده می کند .

سنسکریت : پَله تا   برآورنده و پیامد ساز . و ….

phalita   mfn. bearing or yielding fruit , producing consequences , fruitful , successful , fulfilled , developed , accomplished MBh. Ka1v. &c. (n. impers. with instr. `” fruit was borne by “‘ Ra1jat. Hit.) ; resulting as a consequence Pat. ; m. a tree (esp. a fruit tñtree) L. ; (%{A}) f. a menstruous woman L. ; n. a fragrant resin (= %{zaileya}) L. (prob. w.r. for %{palita}).

 

مازندرانی : شُوآر    صفت زمین پایین دستِ گیرنده ی آب، اززمین بلند در بالا دست(پلوچی  )

سنسکریت : سوهارا       گیرشِ خوب، گیرش بجا

suhara    m. `” seizing well “‘N. of an Asura (v.l. %{a-hara}) MBh

مازندرانی : اُلِی ، تراس و کرت های حاصل از تراس بندی زمین که با مرز های کوچک و کوتاه تمیز داده می شوند .

سنسکریت: آلِن دا ، تراس، بالکن

Alinda =  m. a terrace before a house , a raised place or terrace for sleeping upon L. (cf. %{alinda}.)

 

---

سوم ، واژه ها که برای نامیدن ابزار بکار می روند

 

مازندرانی : دَرِه     ابزار برنده ، ابزار برای قطع درخت ودرختچه و ….

سنسکریت: د ارا    تیغه ، تیغ ، تیغه شمشیر یا کارد،  و …..

dhArA         ۲ f. (2. %{dhAv}) margin , sharp edge , rim , blade (esp. of a sword , knife , &c. ; fig. applied to the flame of fire) RV. S3Br. MBh. Ka1v. &c. ; the edge of a mountain L. ; the rim of a wheel Ragh. xiii , 15 ; the fence or hedge of a garden L. ; the van of an army L. ; the tip of the ear L. ; highest point , summit (cf. %{-rA7dhirUDha}) glory , excellence L. ; night L. ; turmeric L.

مازندرانی : بَلو   بیلچه ای با دسته بلند برای کار در شالیزار

سنسکریت : پالَه   نوعی  بیلچه و …

phAla    m. (or n. L.) a ploughshare RV. Ka1t2h. Kaus3. Ya1jn5. ; a kind of hoe or shovel R. ; a bunch or bundle Naish. ; a nosegay Ba1lar. ; a jump Vcar. HParis3. ; the core of a citron L. ; N. of S3iva L. ; of Bala-ra1ma L. ; n. a garment of cotton A. ; a ploughed field ib. ; = (or w.r. for) %{bhAla} , the forehead Cat. ; mf(%{I})n. made of cotton L.

مازندرانی: گرواز   از جنس آهن ، برای ریشه کنی و کندن زمین سخت . به شکل اسکنه بزرگ است که دسته ای

بلند وچوبی دارد .

سنسکریت : گورو + وازی    گورو یعنی بزرگ و سنگین، وازی یعنی اسکنه، گورو وازی به معنای اسکنه بزرگ است .

 

guru         mf(%{vI})n. (cf. %{giri4} ; comp. %{ga4rIyas} , once %{-yas-tara} , %{guru-tara} , superl. %{gariSTha} , %{gurutama} see ss. vv.) heavy , weighty (opposed to %{laghu4}) RV. i , 39 , 3 and iv , 5 , 6 AV. &c. (g. %{zauNDA7di} Gan2ar. 101) ; heavy in the stomach (food) , difficult to digest MBh. i , 3334 Sus3r. ; great , large , extended , long

…

vAzI     f. (also written %{vAsI} ; accord. to some connected with %{vrazc}) a sharp or pointed knife or a kind of axe , adze , chisel (esp. as the weapon of Agni or the Maruts , and the instrument of the R2ibhus , while the paras3u or axe is that of Tvasht2r2i) RV. AV. MBh. ; sound , voice Naigh. (cf. under 1. %{vAza}).

مازندرانی : لُش  ابزار کشاورزی ،از جنس چوب، برای خرد کردن کلوخ^۷ . لوش تخت، تخت نمودن زمین شخم شده با استفاده از لُش . 

سنسکریت : لُش تگنا   ابزار کشاورزی برای خرد کردن کلوخ

loSTaghna m. an agricultural instrument for breaking clods ,harrow

---

چهارم  : واژه های معرف غلات

مازندرانی: شالی  دانه نکوبیده و آسیاب نشده گیاه برنج . شالیجار ، به کشتگاه شالی گفته می شود، همان شالیزار .

سنسکریت: زاله ِ   به انواع شالی گفته می شود و زالِ ِ جال ،به دشت شالیزار گفته می شود .

zAli      ۲ m. (accord. to some also f. ; for 1. see p. 1067 , col. 2) rice (often varieties) , any grain of a similar character to rice Mn. MBh. &c. ; the civet-cat , pole-cat Hcar. (?) L. ; N. of a Yaksha (who was transformed into a lion ; cf. %{zAli-vAhana} below) ; pl. grains of rice , rice R

zAlijAla = n. a mass or dense field of rice R2itus.

مازندرانی: بینج   بذر شالی

سنسکریت: بیجَ   بذر غلات

bIja = n. (also written %{vIja} , of doubtful origin ; ifc. f. %{A}) seed (of plants) , … , seed-corn , grain RV. &c. &c.

مازندرانی: دُنه ( دونه )   به معنای برنج که بعد از طبخ ، یا دم کشیدن پلا ( پلو) می شود. دُنه (دونه ) به غلات

دیگر اطلاق نمی شود .  ذرت، کوگندم است و یا به آن کو وه و یا کاوه گفته می شود .

سنسکریت: دانیه   به غلات به ویِژه به انواع برنج اطلاق می شود . برای دیگر غلات  که نسبت به برنج کم اهمیت

محسوب می شوند . پیشوند « کو » اضافه می شود : کو دانیه ، کو یه وه

dhAnya   ۱ mfn. consisting or made of grain RV. AV. ; n. corn , grain ib. &c. &c. (according to Sus3r. only %{zAlayaH} , %{SaSTikAH} & %{vIhayaH} , the other grains being %{ku-dhAnya} q.v.) ; a measure = 4 sesamum seeds L. ; coriander (also %{A} f.) L. ; Cyperus Rotundus L. ; a kind of house Gal.

ku ۱ a pronom. base appearing in %{ku4tas} , %{ku4tra} , %{kuvi4d} , %{ku4ha} , %{kva4} , and as a prefix implying deterioration , depreciation , deficiency , want , littleness , hindrance , reproach , contempt , guilt ; originally perhaps %{ku} signified `” how (strange!) “‘ ; as a separate word %{ku} occurs only in the lengthened form 3. %{kU4} q.v.

yava = ۳ m. barley (in the earliest times , prob. any grain or corn yielding flour or meal ; pl. barley-corns) RV. &c. &c. ; a barley-corn

---

 

پنجم : نام دو علف هرز شاخص

مازندرانی : وَرمِز  به گیاهی هرز اطلاق می شود که دانه های بسیار ریز و بسیار فراوان به رنگ سیاه دارد که آن نیز موسوم به ورمز است. در گیلان به آن سوروف گفته می شود. درشالیزار ها به وقت درو و خرمن، ورمز جذب دانه های شالی شده با آن ها مخلوط می شوند و به هنگام  کوبش شالی به روش قدیم ، اختلاط با ورمز سبب افت کیفیت برنج و خرده برنج بوده است .اصطلاح “ورمز داشتن” به معنای ناخالصی داشتن نیز هست .

سنسکریت : وِمِزر  به معنای اختلاط و مخلوط شدن است .

 

vimizr     P. %{-mizrayati} , to mix or mingle together MBh.

 

مازندرانی: ککِ ماریم    به نوعی نیلوفر وحشی اطلاق می شود که پیچنده است و در مزارع به خصوص در

خشکه زاری ها مزاحمت جدی به بار می آورد .

سنسکریت: کا که مار ِن        نوعی نیلوفر وحشی

    kAkamArin         m. Menispermum Cocculus

نتیجه :

 اصطلاحات اساسی شالیزار با واژه های سنسکریت مطابقت دارند. پیدا است نسل اول شالیکاران در مازندران گویشور زبان سنسکریت و یا زبانی بسیار نزدیک به آن بوده اند .واقعیات موجود و وسعت کاربرد واژگان سنسکریت در باقی زمینه ها از جمله دامداری و جنگل نیز به همین میزان تعیین کننده است و نگارنده در مقالاتی متعدد به آن ها پرداخته است^۸ .

می دانیم رسمیت زبان سنسکریت در هند، از نیمه نخست هزاره پیش از میلاد آغازو تا پایان هزاره نخست پس از میلاد ادامه داشته است^۹ . مکتوبات باقی مانده از آن دوران،  منحصر به کتیبه ها و سنگ نبشته ها نیست بلکه گنجینه یی مهم از کتاب نیز هست . به عنوان مثال یکی از آن ها ، دقیق ترین دستور زبان در تاریخ علم شناخته می شود ،اثر« پا نی نی»  که دو هزار و جهار صد سال پیش تالیف شده است .

اصطلاحات مازندرانی در کشت و کار برنج که سفری دو هزارساله در طول زمان را پشت سر دارند، در نبود ثبت و ضبط و کتابت، نسبت به اصل سنسکریت  فقط کمی تغییر شکل داد ه اند . این واژه ها معرف مبدا برنج و مبدا آمدن برنجکاران است . نوشته های تحقیقی نیز، عصر شروع کشت غله برنج در مغرب هندوستان و در ایران را پس از اسکندر و همزمان با اشکانیان معرفی می کند .

در گوشه گوشه زندگی مردم مازندران، دلائل و سوابق حضور تاریخی گویشوران زبان سنسکریت قابل مشاهده است . بر اساس نوشته ها به همین قلم ، ریشه شعر و موسیقی مازندران نیز، به دو هزار سال پیش می رسد و به مردمی مربوط می شود که از اقلیم جنگلی شمال هند و هنگام بلوغ تمدن در آن جا ، به این دیار کوچ کشیده اند . مردم مازندران امروز در وجهی عمده بازماندگان همین مردمند .مردمانی که بیش از دو هزار سال پیش، به این دیار آمدند و برای اولین بار، اقلیم جنگلی شمال ایران را بر اساس تجربیاتشان در شمال هند ، قرن ها جلوتر از مناطق جنگلی اروپا ، جهت کشت و کار ، به ویژه برنج و برپایی جامعه یی متمدن ، آماده ساختند .

تلاش و کوشش نگارنده در معرفی این تحول تاریخی و در عین حال فراموش شده ، پرده از راز ها برمیگیرد ، ازجمله این که مازندران هفت خوان و حاکمیت مردم به اصطلاح دیو در مازندران، جرا و چگونه و از کجا در حافظه تاریخی مردم ایران جای گرفت. در نوشته هایش ، نگارنده اثبات می کند، که نقش مهاجران از شمال هند، در حوزه تجن ، تنها آوردن برنج و پرورش گاو پون ور (گاوبومی مازندران و گیلان ) و یا آموختن خط به ایرانیان نبود بلکه برهمنان که عالیترین کاست میان آنان محسوب می شدند ، دانش هند را با خود به ارمغان آوردند .استاد ارجمند دکتر منوچهر ستوده که سال هاعمر خود رامصروف شناخت تاریخ ایران و تاریخ شمال ایران نموده است ،خطاب به نگارند در ۲۵ فروردین ۱۳۸۹ ، چنین می نویسد :

…. ابوریحان بیرونی از رصدخانه های هند استفاده کرده و کتب نجومی خود را نوشته است . بوعلی سینا از کتابخانه های هند استفاده کرده و کتاب قانون خود را نوشته است ما با هندی ها داد و ستد علمی داشته و داریم . این جریان در پرده ابهام مانده بود تا جنابعالی پرده از آن بر گرفتید . نکته ای که جنابعالی به آن برخورده اید شباهت دو زبان را متوجه شده اید نکته جالبی است^۱۰ ….(پایان نقل قول ).

حقایق مهم دیگر، از جمله تدوین کلیله ، توسط حکمای مازندران نیز جالب توجه است .این مطلب موضوع مقاله ای از سوی نگارنده شد که جند سال پیش با عنایت مرحوم استاد باستانی پاریزی و از برکت توجه ایشان به کارهای این جانب، در مجله حافظ به سر دبیری پروفسور سید حسن امین درج و در سایت های اینترنتی نیز، توسط هزاران نفر از دانشجویان و دانش پژوهان مورد توجه قرار گرفت^۱۱ .نگارنده اکنون امیدوار است که محتوای این مقاله، انگیزه حرکت در جهت اصلاح هویت کتابِ جاویدان کلیله و دمنه شود . این کتاب و این اثر فرهنگی بزرگ که یکی از سه کتاب مشهور جهان گاهی قلمداد می شود ،به اعتقاد نگارنده در ایران و در مازندران و بتوسط حکمای مازندرانی تالیف شده است .

کتاب کلیله، اولین سیاست نامه در تاریخ است . متجاوز از هفده قرن پیش، این کتاب در مازندران و به نفع حاکمان ملوک الطوایف آن ، برای آموزش دیپلماسی مناسب در قبال دستگاه امپراطوری نیرومند ایران( اشکانیان و ساسانیان ) متولد شد . بعد ها کتاب به دست ساسانیان افتاد و به تدریج در سرتاسر جهان شهره گشت .

در ادبیات و فرهنگ ایران، کلیله و دمنه، الگو بود و همیشه نیز نقش کلیدی را بازی کرده است .

عالمان هندی ، و عالمانی بزرگ از دیگر نقاط جهان، هندی بودن کتاب کلیله را فقط از زبان ایرانیان شنیده اند گاه نیز ناباورانه آن را از زبان ایرانیان فقط نقل می کنند^۱۲ . آن ها در تلاش خود برای منشا کلیله ، سندی قانع کننده از خلق این کتاب در شبه قاره هند ندیده و نیافته اند .باید متذکر شوم، کتاب موسوم به پنچه تنتره( Hitopadesha ) در هند که به کلیله  شباهت دارد  همان کلیله و دمنه نیست . این کتاب که در بنگال تالیف شد،  چندین قرن پس از کلیله به دنیا آمده است !

ایرانیان، روزگاری مازندران را هند لقب دادند و متاسفانه همین سبب سوء تفاهی بزرگ و تاریخی شده است .همانطور که در مقدمه کتاب کشف مازندران باستان به قلم اینجانب، در مورد کلیله آمده است . ”  ما میراثی گرانبها را نداشته پنداشته و آن را مال همسایه انگاشته ایم ….”

 کتاب مرزبان نامه که در مازندران تالیف شد ، برآمده است از فرهنگی ریشه دار که این فرهنگ، پیش از این کلیله و دمنه را به جهانیان تقدیم نموده است .

یاد آور می شوم برای شناخت مازندران باستان ، ده ها مقاله و چند کتاب به همین قلم منتشر شده، همه در معرض داوری علاقمندان است . پایان

پانویس :

۱- مازندرانیان نیز چون گیلانیان زبان شان را گِلکی یا همان گیلکی می دانند . ر. ک. به مقاله یی از نگارنده با نام  گیل، گیلک ، گیلکی مندرج در مجله دو ماهنامه گیله وا ( بهمن و اسفند ۱۳۹۰) . ضمناً مازندران و وسعت آن به مثابه یک محدوده جغرافیایی ، گاهی دستخوش تغییر بوده و هنوز هم می شود، لذا در تعریف مازندران ، مقاطع تاریخی را نباید از نظر دور داشت .طبق پژوهش نگارنده و به اعتقاد او، مازندران در کهن ترین سال های تاریخ خود ( عصر اشکانیان و ساسانیان ) نامی محلی بوده ، فقط حوزه تجن و حوالی نزدیک به آن را شامل می شده است .

۲- ر.ک. مقاله مهاجرت وسیع از شمال هند به صفحات شمالی ایران در زمان سلوکیان و اشکانیان – نگاهی نو به تاریخ مازندران باستان – درویش علی کولاییان -نشر گیلکان – ۱۳۹۱ 

۳- ر.ک. مقاله کشف مازندران باستان – به آدرس اینترنتی

http://www.mazandnume.com/fullcontent/24230/کشف-مازندران-باستان

۴- تاریخ ایران باستان۲ ( تاریخ مفصل ایران قدیم ) – حسن پیرنیا (مشیرالدوله )

۵-  در بعضی نقاط جهان کشت بعضی انواع برنج بدون آبیاری مداوم نیز مرسوم است .

۶- فرهنگ واژگان تبری زیر نظر جهانگیر نصری اشرفی – شرکت انتشارات احیا کتاب – ۱۳۸۱

۷- در پریم نامه؛ فرهنگ واژه های مازندرانی حسین کریمی پریم – انتشارات روجین مهر – ۱۳۸۸، ” لُش” به  معنایی که نقل شد آمده است .” لوش تخت “از فرهنگ پنج جلدی واژگان تبری نقل شده است . 

۸- در این آثار به قلم نگارنده، بطور مشروح آمده است  ۱- کتاب مازندرانی و سنسکریت کلاسیک(روایت واژه ها ) – نشر چشمه – ۱۳۸۷  ۲- نگاهی نو به مازندران باستان (مجموعه مقاله )  – نشر گیلکان – ۱۳۹۱  ۳- کتاب کشف مازندران باستان – نشر گلچینی ( در دست انتشار ) 

۹ – گفته می شود سلطان محمود غزنوی پس از فتح قسمت هایی از هند در مناطق مورد تصرف خود سکه هایی به نام خود و  با نوشتار سنسکریت رایج نمود .گویا آن سال ها آخرین سال های رسمیت سنسکریت در شبه قاره هند بوده است .

۱۰- http://kulaian.com/Content/Mazandaran-and-History/890201225301.html

۱۱- مقاله « کلیله و دمنه از کجا آمده است » نشریه:  حافظ ، مهر و آبان ۱۳۸۸ – شماره    ۶۳ 

۱۲- از جمله محقق فرانسوی فرانسوا دوبلوا در کتاب خود ” برزوی طبیب و منشا کلیله و دمنه  ” به ترجمه دکتر صادق سجادی – انتشارات طهوری – ۱۳۸۲ می نویسد : اگر منابع نهایی کلیله و دمنه می باید در هندوستان جستجو گردد ، نقطه فرود کتاب خاور نزدیک، ایران است (ص.۱۶ ).

توضیح : این مقاله در دو ماهنامه گیله وا  شماره ۱۳۶ سال بیست و سوم  ،خرداد  و تیر ۱۳۹۴ آمده است .

منابع:

 
Monier Williams Sanskrit-English Dictionary (2008 revision)-1

۲- فرهنگ واژگان تبری زیر نظر جهانگیر نصری اشرفی – ۱۳۸۱